Gıda endüstrisi, sürdürülebilir ve çevre dostu alternatifler arayışında hızla ilerlerken, yapay et ve türevlerinin potansiyeli giderek daha fazla ilgi çekiyor. Yapay et aslında hayvanları öldürmeden laboratuvar ortamında üretilen bir et türü… Bu yeni teknolojinin, geleneksel et üretimine kıyasla çevresel etkileri azaltma ve etik kaygıları giderme konusunda büyük bir fırsat sunduğu düşünülüyor. Peki nedir bu yapay et? Laboratuvarda nasıl et üretilebilir? Bu besin bizim ihtiyaçlarımızı karşılama açısından yeterli olur mu? Tüm bu soruları bu makalemizde yanıtlıyoruz!

Photo of Rachel Claire via Pexels.com

Dünya genelindeki verileri incelediğimizde son 30 yılda Almanya’da et tüketen insanların sayısı %10 azalmıştır (Deutscher Fleischer-Verband). Fransa’da ise IFOP tarafından yürütülen araştırmaya göre, Fransızların çoğu vejetaryen bir diyeti benimsemektedir. Bunun ana nedeni ise ete olan bağlılıkları ve sevgileri olmuştur. Analiz sonuçlarına göre, toplum, eti çok seviyor ve ondan vazgeçmeyi düşünmüyor. Başka bir neden ise toplumun et ve diğer hayvansal kaynakların sağlıkları için vazgeçilmez olduğunu düşünmeleri (1).

Türkiye’de nüfusun vegan yüzdesini, halkın vegan olma sebeplerini analiz eden kapsamlı bir çalışmaya maalesef rastlayamadık. 2014 Yılında, Türkiye’deki vegan ve vejetaryen bireylerin sayısını belirlemek amacıyla 1 yıl boyunca devam eden bir anket çalışması, Türkiye Vegan ve Vejetaryenler Derneği tarafından başlatıldı. Ancak ankete katılım yüksek değil. Türkiye’nin ise kanımızca etten ve hayvansal gıdalardan vazgeçmesi zor gibi görünüyor.

Peki siz ne düşünüyorsunuz? Eğer size hayvanlara zarar vermeyen bir alternatifin var olduğunu ve bunun tıpatıp etin tadında olduğunu söylesek tepkiniz ne olurdu? Et gibi tadı, dokusu ve hissiyatı olan yapay et? Üstelik, bu ürün aynı (hatta daha iyi) besin değerlerine sahip olsa… Onu denemeye ve hayatınıza entegre etmeye gönüllü olur muydunuz? Eğer yapay et nedir, nasıl üretiliir, etik, sağlık ve çevresel sonuçları ne olur gibi tüm bilimsel açıklamaları bulacağınız bir kaynak arayışındaysanız bu makale tam da sizin için!

Neden Yapay Et? Artan Bir Popülasyon ve Çevresel Problemler

Dünya nüfusunun 2050 yılında 9,5 milyar kişiye ulaşması bekleniyor (2). Bilimsel bir analize göre (3), mevcut tüketim alışkanlıklarımızı sürdürürsek, dünya genelinde 2030 yılında tüketilen toplam et miktarı, 2000 yılında tüketilen miktarından %72 daha fazla olacak.

Protein talebinin artması ve bununla birlikte özellikle hayvansal kaynaklı protein eldesi, sera gazı emisyonlarını artırarak çevre üzerinde olumsuz bir etki yaratıyor. Hayvansal ürünler üretim süreçlerinde daha da fazla su tüketimi ve arazi kullanımını gerektiriyor (4). Hayvansal üretimin dünyada çevresel etkileri ise şu şekilde: 

• Tüm dünya topraklarının %26’sı sığır otlatması için kullanılıyor.
• Tarım arazilerinin %33’ü hayvan yemi üretimi için kullanılıyor.
• Hayvancılığın sadece tedarik zincirleri, sera gazı emisyonlarının %14,5‘ini temsil ediyor.
• Yetiştirilen hayvanlar ise bu emisyonların yaklaşık %65’inden sorumlu (5, 6).

Bu kritik sorunlarla başa çıkmak için, mevcut protein kaynaklarını kullanmanın yanı sıra ek alternatiflerin de kullanıldığı daha sürdürülebilir bir üretime geçiş şart olmuş durumda.

Peki O Zaman Yapay Et Nedir?

Bugün, yapay et, yeni bir işlemle üretilen ete karşılık gelir. Bu, gerçek canlı hayvanların kök hücrelerinden hazırlanır. Sıkça kullanılan diğer adlar ise laboratuarda yetiştirilen et, kültür eti, sentetik et gibi isimlerdir.

Crédit photo : Drew Hays sur Pexels.com

Bilim insanları, hücrelerin üreme hızlarına göre kök hücreleri seçerler. Ardından bu hücreleri, çoğalmaya başlamaları için bir serum içine yerleştirirler. Bu süreç, genellikle bir yıldan daha uzun süren geleneksel et üretiminden çok çok daha hızlıdır, sadece birkaç ay alır. İdeal koşullarda, bir hayvanın kas hücrelerinden elde edilen birkaç hücre ile yapılan in vitro (laboratuvar ortamında) et üretimi, birkaç ay içinde binlerce ton hayvan eti üretmeyi mümkün kılabilir (7).

Sektördeki Potansiyel Zorluklar 

Yapay et, eğer beklenildiği gibi yaygınlaşırlarsa, yapay et tüketiminin gelecekteki başarısı büyük ölçüde tüketiciler tarafından kabul edilmesine bağlı olacaktır (8, 9). Aşağıdaki bölümde, birkaç zorluğu ele alacağız. Bunları ürünün fiyatı, “doğal olmayan” karakteri, tat, gıda güvenliğı ve sağlık ile ilgili endişeler oluşturuyor.

Yapay Et ve Fiyatlandırmalar

Tıbbi dokuları labortatuvarda büyütme tekniği aslında100 yılı aşkın bir süredir mümkündür. Laboratuvarda, sığır kök hücreleri kullanılarak üretilen ilk hamburger ise 2013 yılında Maastricht Üniversitesi’nde ortaya çıktı. Bu orijinal hamburgerin üretimi ilk etapta 300.000 doların üzerine mal oldu. Aynı grup mesele üzerinde çalışığ iki yıl sonra maliyeti 11,36 dolara düşürebildi (10).

Üretim süreçlerindeki diğer maliyetli bir unsuru ise fetal sığır serumunun kullanımı oluşturuyordu. Bu serum ideal büyüme koşulları sunan bir hayvan yan ürünüdür. Başka bir alternatif bir çözüm / serum bulmak, 2020 yılının başlarına kadar ana araştırma konularından biriydi. Şubat 2022’de, Messmer ve arkadaşları (11), fetal sığır serumuna bir alternatif olarak sundukları bir bilimsel çalışmayı yayımladılar. Bu da bu sorunu çözüme kavuşturdu. Çok pahalı olmasının yanı sıra yapımda sığır serumu kullanılması veganlar için de tercih edilmeyen bir durumdu. Artık fetal sığır serumunun kullanılmamasıyla birlikte, etik bir bakış açısından, veganlar da bu eti tüketebilir oldu. 

Yapay Et Sağlıklı Beslenme için Uygun mu?

Yapay et üretiminde ana fikirlerden biri, gerçekten et olmayan ancak benzer bir besin değerine ve tadına sahip bir gıda ürünü sunmaktır. Normalde tükettiğimiz et ve hayvansal gıdalar; özellikle Omega-3 yağ asitleri, B12 vitamini ve demir elementi bakımından zengindir (12). Ancak etin sağlık açısından faydaları, kalp hastalığı gibi kronik hastalıklarla ilişkilendirilmesi nedeniyle şüphelidir (13). Bu hastalıklar etin aşırı tüketimi ve buradan gelen doymuş yağ içeriği ile ilgilidir. Etin kas doku değil, genellikle yağ içeriği ile ilgi problemlerdir.

Tüm bu bilgilerden yola çıkarak yapay et ve bazı potansiyel faydalarını inceleyelim (14, 15):

• Laboratuvar üretimi sıkı kontrol koşullarını gerektirir. Bu, geleneksel yetiştirme yöntemleriyle mümkün değildir. Bu nedenle daha güvenli ve daha sağlıklı bir ürün elde etmeyi mümkün kılar.
• Antibiyotikler, hayvan yetiştiriciliğinde hastalıkları önlemek için yaygın olarak kullanılır. Bu da insanları antibiyotiklere dirençli mikroorganizmaların neden olduğu enfeksiyon riskine daha fazla maruz bırakır (14).
• Yapay et kültürü oluşturma, hayvan kökenli hastalıkların yayılmasını engeller. Bu da zoonozlarda ve besin kaynaklı salgınlarda azalmaya neden olabilir.
• Üretim sürecinin tamamında steril bir teknik kullanılması. Ürünün herhangi bir bulaşımdan korunmasını garanti eder.
• Kontrollü koşullar, farklı besin profilleri hatta daha iyi bir gıda profili sunar. Dokular ve tatlarla ete benzer ama daha iyi besin ürünleri oluşturmak mümkündür.
• Yapay et üretim sistemi, kas dokularını sıvı bir ortamda yetiştirmeyi içerir. Bu da hayvan yetiştirme ve kesim işlemlerini ortadan kaldırmayı sağlar. Bu esnada hiçbir hayvan ölmez ve zarar görmez.

Eğer bu teknoloji başarılı bir şekilde gelişmeye devam ederse tarım politikaları da değişecek. Hayvancılıkla uğraşanların çiftçiliğe geçişlerinde desteklenmesini gerektirebilir. Dünya genelinde et tedariği bugün modern endüstriyel et üretimi, hayvan yemi üretimi, hayvancılık, işleme ve tüketim gibi bir karmaşık bir değişim ağı halindedir (16). Bu zincir sistemler aynı zamanda büyük şirketlere büyük karlar elde ettirmekte olan dişlinin çarklarını da oluşturmaktadır.

Yapay Et Nedir? Hayvancılık Yok Olacak mı?

Öte yandan, yapay et üretimi aynı zamanda hayvan refahını da iyileştirmenin bir yolu olabilir. Yüksek kaliteli kök hücreler sağlamak için daha az sayıda ancak çok daha sağlıklı hayvan yetiştirmek gerekir. Bu durum çiftçileri hayvanlarının daha iyi yaşam koşullarını sağlamaya teşvik edebilir. Bu, daha büyük alanlar, temiz hava ve doğal beslenme gibi faktörleri içerebilir. Bu farklı yaptırımlar hala tartışmalı, ancak günümüz toplumunun beklentilerine de mükemmel bir yanıt sağlayabilirler (8). Üretimden üretici sürümden değil ama kaliteli içerikten daha çok kazanmaya başlar.

Yapay Et Nedir? Sonuç Olarak…

Bu makalede yapay et nedir ve yapay et üretimi nasıl olur sağlıklı mıdır tüm bu soruları yanıtlamaya çalıştık. Yapay et üretiminin avantajları apaçık ortada. Birçok kurum bu fikri güncellemek ve geliştirmek için yöntemler önermeye devam ediyor. Yatırımlar ise giderek artıyor. Bill Gates gibi kamusal figürler zaten desteklerini sundular (17, 18, 19, 20).

Sonuç olarak, bugünkü sorunlarımıza çözüm bulmanın yolu sadece daha fazla yiyecek üretmek değil. Aynı zamanda tedarik, erişilebilirlik ve finansman sistemlerini gözden geçirmemiz etmemiz şart. Dünyada zaten ihtiyacımız olandan fazla bir gıda üretimi var ve paradoksal olarak bu gıdaya ulaşan insanların sayısı oldukça az. Yeni yöntemler ve değişen politikalarla, sadece daha fazla yiyecek değil, aynı zamanda ihtiyacı olan insanlara daha kaliteli gıda ulaştırabiliriz. Daha iyi, adil ve çevreye saygılı politikalar uygulayabiliriz. 

Uzman Diyetisyen Ceren Taşdemir olarak, sağlıklı beslenme, kilo verme ve bilimsel beslenme danışmanlığı gibi birçok konuda danışanlarıma yıllardır destek vermekteyim. Randevu almak için 05309394408 numaralı telefon hattını arayabilirsiniz.

Doğru bilinen yanlışları açıklamak, halk sağlığı adına bilgi kirliliğini aza indirmek en önemli tutkum. Daha fazla “doğru ve bilimsel bilgi” için beni takip etmeyi ve diğer blog yazılarına göz atmayı unutmayın! 

Makalemi beğendiyseniz abone olun, beni Instagram ve diğer platformlardan takip edin.

Kaynaklar:

1. Végétariens et flexitariens en France ama Une enquête référente réalisée auprès de 15 000 Français ! (s. d.). IFOP. Consulté 29 juin 2022, à l’adresse https://www.ifop.com/publication/vegetariens-et-flexitariens-en-france-une-enquete-referente-realisee-aupres-de-15-000-francais/

2. UN, 2019, World population prospects 2019: Highlights, ST/ESA/SER.A/423, United Nations Department of Economic and Social Affairs, accessed 27 February 2020.

3. Fiala, N. (2008). Meeting the demand: ama An estimation of potential future greenhouse gas emissions from meat production. Ecological Economics. doi:10.1016/j.ecolecon. 2007.12.021

4. Westhoek H, Rood T, Van Den Berg M, Jansej Nijdam D, Reudink M, et al. (2011) ama Food and Agricultural Organization of the United States.

5. FAO, 2018a, World livestock: ama Transforming the livestock sector through the Sustainable Development Goals. Food and Agriculture Organization of the United Nations, accessed 8 July 2019.

6. FAO, 2018b, ama Tackling climate change through livestock: A global assessment of emissions and mitigation opportunities. Food and Agriculture Organization of the United Nations, accessed 8 July 2019.

7. European Environment Agency’s home page—Artificial meat and the environment. (s. d.). [Folder]. Consulté 29 juin 2022, à l’adresse https://www.eea.europa.eu/

8. Hocquette, J. F., 2016, ‘Is in vitro meat the solution for the future?’, Meat Science 120, pp. 167-176.

9. Johnson, W., et al., 2018, Yapay et ‘Burgers grown in a lab are heading to your plate. Will you bite?’, Washington Post, 9 September 2018, accessed 15 January 2019.

10. Woll S, Böhm I (2018) In-vitro-meat: a solution for problems of meat production and consumption? Ernahrungs Umschau 65(1): 12-21.

11. Messmer, T., Klevernic, I., Furquim, C., Ovchinnikova, E., Dogan, A., Cruz, H., Post, M. J., & Flack, J. E. (2022). Yapay et A serum-free media formulation for cultured meat production supports bovine satellite cell differentiation in the absence of serum starvation. Nature Food, 3(1), 74‑85. [https://doi.org/10.1038/s43016-021-00419-

12. , A. (1992). Meat and meat products in human nutrition in developing countries. Food and Agriculture Organization of the United Nations (FAO) Food and Nutrition Papers, vol. 53.

13. Demeyer, D., Honikel, K., & De Smet, S. (2008). The World Cancer Research Fund report 2007: A challenge for the meat processing industry. Meat Science, 80(4), 953−959.
14. Sachan, D., 2016, ‘Could artificial meat save the planet?’, Chemistry World, accessed 15 January 2019.
15. Datar, I., & ama Betti, M. (2010). Possibilities for an in vitro meat production system. Innovative Food Science & Emerging Technologies, 11(1), 13‑22. https://doi.org/10.1016/j.ifset.2009.10.007
16. Burke, M., Oleson, K., ama McCullough, E., & Gaskell, J. (2009). A global model tracking water, nitrogen, and land inputs and virtual transfers from industrialized meat production and trade. Environmental Modeling and Assessment, 14(2), 179−193.
17. Vein, J. (2004). Method for producing tissue engineered meat for consumption. US Pat. No. 6,835,390
18. Van Eelen, W.F., ama van Kooten, W.J., Westerhof, W. (1999). WO/1999/031223: Industrial production of meat from in vitro cell cultures. Patent Description. http://www.wipo.int/pctdb/en/wo.jsp?wo=1999031223N Accessed Mar. 2009.
19. Edelman, P. D., McFarland, D. C., ama Mironov, V. A., & Matheny, J. G. (2005). In vitro cultured meat production. Tissue Engineering, 11(5), 659−662.
20. Bill Gates Wants Rich Countries To Move To 100% Synthetic Beef, But Here’s The Opportunity Behind This Trend. (s. d.). Consulté 30 juin 2022, à l’adresse https://www.forbes.com/sites/stephenmcbride1/2021/03/22/bill-gates-wants-rich-countries-to-move-to-100-synthetic-beef-but-heres-the-opportunity-behind-this-trend/?sh=6ea600346899