Halsizlik ve Yorgunluğa Ne İyi Gelir: Beslenmeyle Gelen Çözüm
Günümüzde halsizlik ve yorgunluğa ne iyi gelir sorusu sıkça soruluyor. Uyku bozuklukları ve kalıcı yorgunluk hissi, yaşam kalitesini doğrudan etkileyen önemli sorunlardan biri hâline geldi. Oysa ki bu sorunları, yaşam tarzında ve özellikle beslenmede yapılacak bazı düzenlemelerle hafifletmek mümkün. Anti-yorgunluk etkisi olan besinler ve uykuyu destekleyen bazı gıdalar, bu süreçte etkili destek sağlayabilir. Bu yazımızda, halsizlik ve yorgunluğa ne iyi gelir sorusunu bilimsel temellere dayanarak ele alacak ve çözüm sunan temel mikrobesin öğelerini inceleyeceğiz. Keyifli okumalar!
Neden Az Uyuyoruz ve Neden Bu Kadar Yorgunuz?
İpsos’un 2022 verilerine göre Türkiye’de yorgunluk hissi ilk defa %60 seviyelerine çıktı (1). Geçirdiğimiz COVID-19 salgını sonrasında ve genel olarak yaşanan ekonomik problemler Türkiye ruh halini etkiliyor. Ekonomik problemlerin giderek daha fazla gündemde olması ile bireyler daha yorgun ve bitkin durumdalar.
Uykuya geçişi zorlaştıran temel etkenler arasında ise yatakta televizyon izlemek, telefonla vakit geçirmek ve zihni meşgul eden düşünceler yer alıyor. Bu faktörler, uyku kalitesini bozarak gün içinde süregelen halsizlik ve yorgunluğun başlıca nedenleri arasında gösteriliyor.
Bir araştırmada, uyku polikliniğine başvuran hastaların:
- Çoğunun erkek olduğu,
- Yaklaşık yarısının ciddi uyku bozukluğu,
- Obezite ve sigara kullanımı öyküsüne sahip olduğu belirlenmiştir.
En sık bildirilen şikâyetler arasında ise:
- Yorgunluk, horlama, sabah baş ağrısı, uyku sırasında huzursuzluk ve çabuk sinirlenme yer alırken, hastaların yarıya yakınının cinsel sorunlar yaşadığı da saptanmıştır (2).
Yorgunluk Bizi Ele Geçirdiğinde
Zaman zaman hepimiz kendimizi yorgun hissederiz. Genellikle bu durumun nedenleri oldukça açıktır ve çoğu zaman yaşam tarzıyla ilişkilidir (3, 4):
- Geç saatlere kadar ayakta kalmak
- Uzun çalışma saatleri
- Bebeğin gece uykusunu bölmesi
Ancak bazı durumlarda halsizlik ve yorgunluk, daha derin nedenlere dayanabilir. Bunlar üç ana grupta toplanır:
- Psikolojik nedenler: Stres, duygusal travmalar, depresyon ve anksiyete gibi zihinsel durumlar yorgunluk hissini artırabilir.
- Fiziksel nedenler: Obezite, demir eksikliği, tiroit bezinin yavaş çalışması (hipotiroidi), kanser tedavileri ve uyku apnesi gibi durumlar, vücut direncini düşürerek halsizliğe yol açabilir.
- Yaşam tarzına bağlı nedenler: Aşırı ya da yetersiz fiziksel aktivite, gündüz yapılan düzensiz uykular, kafein ve alkol tüketimi gibi alışkanlıklar da enerjiyi olumsuz etkiler.
Bu noktada akla gelen soru şudur: Halsizlik ve yorgunluğa ne iyi gelir? Cevap, öncelikle bu nedenleri fark etmek ve ardından beslenme başta olmak üzere yaşam alışkanlıklarını yeniden yapılandırmaktır.
Yorgunluk Ne Zaman Normal Değildir? Halsizlik ve Yorgunluğa Ne İyi Gelir
Avrupa’daki sağlık kurumu Ameli’ye göre asteni, yani yaygın bilinen adıyla sürekli yorgunluk, sık karşılaşılan bir semptomdur. Ancak bu durum, uykuya ve dinlenmeye rağmen devam ediyorsa, artık olağan dışı kabul edilir. Asteni; geçici olarak, örneğin aşırı yoğunluk sonrası ya da kısa süreli bir enfeksiyonun ardından görülebilir. Ancak bazı durumlarda bu tablo daha uzun süre devam ederek kronikleşebilir ve altta yatan bir hastalık ya da psikolojik yükle ilişkili olabilir (5).
Eğer yorgunluk belirtileri altı aydan uzun süredir devam ediyorsa, bu durum kronik asteni olarak tanımlanır.
- Genel pratisyenlere başvuran hastaların yaklaşık %10 ila %25’i kendilerini sürekli yorgun hissettiklerini bildirmektedir.
- Bu durumdan özellikle kadınlar daha fazla etkilenmektedir; kadınların %6 ila %7’si bu nedenle doktora başvurmaktadır.
Dolayısıyla “halsizlik ve yorgunluğa ne iyi gelir” sorusunu yanıtlamadan önce, bu şikâyetin süresi ve altında yatan olası nedenlerin dikkate alınması büyük önem taşır.
Beslenme Yoluyla Uyku Kalitesini Artırmak
Halsizlik ve Yorgunluğa Ne İyi Gelir: Melatoninin Rolü
Beslenme düzenini değiştirerek daha kaliteli uyumak mümkündür. Bu da doğrudan halsizlik ve yorgunluğa ne iyi gelir sorusuna cevap niteliği taşır. Uyku hormonumuz olan melatonin, bu noktada kilit bir rol oynar. Melatonin, başta uyku düzeni ve biyolojik saat olmak üzere vücudun ritmini yönetir. Geceleri salgılanması artar, “karanlık” bilgisini beyne iletir ve sabah ışıkla birlikte baskılanır (5).
Melatoninin takviye veya ilaç formu, bazı kişilerde baş ağrısı, mide bulantısı, gündüz uykululuğu ya da canlı rüya görme gibi yan etkiler oluşturabilir (6). Buna rağmen birçok araştırma, melatoninin uykuya dalma süresini kısaltma ve uyku kalitesini artırma potansiyelini desteklemektedir (7).
Melatonin üretimi çocukluktan sonra azaldığı için, bu hormonun besin yoluyla alınması sağlıklı bir alternatif olabilir. Yapılan çalışmalar, melatoninden zengin besinlerin tüketilmesinin vücutta dolaşan melatonin seviyelerini artırabildiğini ve bu durumun uyku sağlığına olumlu katkı sağladığını göstermektedir (8, 9, 10, 11, 12).
Melatonin içeren besinler şunlardır (13, 14): Siyah pirinç, üzüm, çilek, vişne, yumurta, Antep fıstığı, domates, kırmızı biber, mısır, darı, fasulye ve pirinç.
Bu besinleri düzenli olarak tüketmek, uyku kalitesini artırabilir; böylece uykusuzluğa bağlı halsizlik ve yorgunluk hissiyle baş etmek kolaylaşır.
Ceviz ve Maca Kökü: Hem Uykuya Hem Yorgunluğa Karşı Güçlü Destekçiler
Bazı besinler hem uyku kalitesini artırma hem de enerji düzeyini yükseltme açısından oldukça kıymetlidir. Halsizlik ve yorgunluğa ne iyi gelir sorusunu cevaplarken, cevizin ve maca kökünün etkilerini göz ardı etmemek gerekir.
Ceviz, içerdiği yüksek antioksidan kapasitesi ve zengin polifenol içeriği sayesinde uyku kalitesine olumlu katkı sağlar (15, 16). Aynı zamanda kalp sağlığına destek olan bu kuruyemiş, melatonin içerdiği için de uyku düzenini destekleyici etkiler gösterebilir.
Maca kökü ise geleneksel tıpta uzun yıllardır kullanılan, çok yönlü bir süper gıdadır. Hafızayı güçlendirir, anksiyete ve depresyonu hafifletir, osteoporozu destekleyici etkisi bulunur. Antioksidan ve yaşlanma karşıtı özellikleriyle öne çıkan maca, aynı zamanda anti-yorgunluk ve antiviral etkiler gösterir (17, 18, 19).
Üstelik içerdiği bazı işlevsel bileşenler doğrudan uykuya katkı sağlar. Örneğin:
- Yağ asitlerinden hekzadekanoik asit (%22,73)
- Kalsiyum (974,63 mg/100 g)
- Potasyum (903,65 mg/100 g)
gibi maddeler, sinir sistemi ve uyku regülasyonu üzerinde önemli etkilere sahiptir (20, 21).
Bu nedenle ceviz ve maca, doğal birer destek olarak günlük beslenmeye dahil edildiğinde hem yorgunlukla savaşmaya hem de kaliteli bir gece uykusuna katkı sağlayabilir.
Sebzeler ve Meyveler: Yorgunluk ve Halsizliğe Ne İyi Gelir
Sebze ve meyve ağırlıklı beslenen bireylerin gece 8 saatten fazla uyuduğu gözlemlenmiştir (22). Bu durum, kaliteli uykunun halsizliğe karşı koruyucu etkisini gösterir.
Marulun Rahatlatıcı Etkisi
Marul, içerdiği doğal maddeler sayesinde uyku verici etki gösterebilir. Bu etki, bitkinin n-bütanol fraksiyonundan kaynaklanır (23).
Kiraz ve Kivi ile Daha Derin Uyku
Kiraz, melatonin içerdiği için uykuya destek sağlar. Özellikle yaşlı bireylerde tercih edilebilir (24). Kivi ise uykuya dalmayı kolaylaştırır, uyku süresini ve verimliliğini artırır (25).
Triptofan: Uyku ve Huzurun Anahtarı
Triptofan, doğal kaynaklı bir esansiyel amino asittir. Depresyon, uykusuzluk ve stres gibi durumların beslenme yoluyla yönetilmesinde kullanılabilir. Bu amino asit, yalnızca mutluluk hormonu olan serotoninin değil, aynı zamanda uyku-uyanıklık döngüsünü yöneten melatoninin de öncül maddesidir (26). Dolayısıyla triptofan içeren besinlerin tüketimi, uykuya geçişi kolaylaştırabilir ve halsizlik ve yorgunluğa ne iyi gelir sorusuna doğal bir yanıt sunabilir.
Ginseng: Geleneksel Tıptan Modern Uyku Destekçisine
Panax notoginseng bitkisinin çiçek ve yaprakları, yapılan çalışmalarda uyku kalitesini artırıcı etki göstermiştir. Ginseng, sinir sistemi üzerinde dengeleyici bir etki yaratır ve özellikle uykusuzluk çeken bireylerde işlevsel bir destek sağlar (27).
Papatya: Hafif Bir Sakinleştirici
Papatya, genellikle su bazlı ekstrakt formunda kullanılan, doğal ve hafif bir yatıştırıcıdır. Kullanımındaki amaç sinirleri yatıştırmak, anksiyeteyi azaltmak ve uykuya geçişi desteklemektir. Ayrıca kabuslar, histeri, insomnia ve diğer uyku problemleri için geleneksel olarak kullanılmıştır (28).
Selenyum ve Kalsiyum
Yapılan araştırmalar, düşük selenyum veya kalsiyum alımının uyku kalitesini olumsuz etkileyebileceğini göstermektedir. Bu iki mineralin yetersizliği, insomnia belirtilerini artırabilir. Dolayısıyla bu mikrobesinlerin yeterli düzeyde alınması, kaliteli uyku ve buna bağlı olarak halsizlikle mücadele açısından önemlidir (29).
Beslenme Yoluyla Yorgunlukla Savaşmak
Anti-inflamatuar Beslenme Yaklaşımları
Yorgunluk, sıradan bir fiziksel ya da zihinsel efor sonrası yaşanan tükenmişlikten farklı olarak, istirahatle geçmeyen bir rahatsızlık hissi şeklinde tanımlanır. Bu durum geçici olabileceği gibi altı aydan uzun süren kronik bir hâl de alabilir (30).
Yorgunluğun nedenleri tam olarak anlaşılmış değildir. Ancak etiyolojisinin farklı mekanizmalara dayandığı düşünülmektedir (31, 32). Depresyon gibi psikiyatrik hastalıklarda, fibromiyalji ya da inflamatuar bağırsak hastalıkları gibi kronik iltihabi süreçlerde de görülmektedir (33, 34). Bu hastalıklarla ilişkili hastalık kaynaklı yorgunluk, bazı gruplarda %90’a varan sıklıkla bildirilmiştir. En yüksek oran ise kanser hastalarında, hem tedavi sürecinde hem sonrasında rapor edilmiştir (30, 35).
Kronik yorgunluğun önemli nedenlerinden biri de düşük düzeyli sistemik inflamasyondur. Bu nedenle, bazı çalışmalar anti-inflamatuar diyet modellerinin faydalı olabileceğini öne sürmektedir. Ancak her bireyin yorgunluk kaynağı farklı olabileceğinden, tanı koymak ve beslenme stratejisini belirlemek karmaşık bir süreçtir.
Bu nedenle, halsizlik ve yorgunluğa ne iyi gelir sorusuna verilecek yanıt kişiye özel olmalıdır. Anti-inflamatuar beslenmenin etkileri hâlâ tartışmalıdır, ancak bazı umut verici bulgular da vardır.
Zick ve arkadaşlarının yürüttüğü bir çalışmada, anti-inflamatuar beslenme stratejileri uygulanan bireylerde yorgunluk düzeyinde %44 azalma, uyku kalitesinde ise %50 artış saptanmıştır (36).
Öte yandan, yorgunluk üzerinde doğrudan inflamasyon yoluyla etki etmeyen bazı mikrobesinler de önemlidir. Koenzim Q10 (37, 38), B12 vitamini (39) ve diğer B grubu vitaminleri (40), özellikle kronik yorgunluğun yönetiminde öne çıkan destekler arasındadır.
B Vitaminleri, C Vitamini ve Üç Temel Mineral: Demir, Magnezyum, Çinko
Uyku eksikliği veya kalitesiz uyku, yorgunluğun en sık bildirilen nedenidir. Bu nedenle bu yazıda hem uykuyu hem de yorgunluğu etkileyen mikrobesinleri ele alıyoruz. Halsizlik ve yorgunluğa ne iyi gelir sorusunun cevabını ararken bazı vitamin ve minerallerin rolünü incelemek büyük önem taşır.
Yorgunlukla ilişkili sağlık etkileri, psikolojik ve bilişsel işlevler üzerine olan etkileri açısından dokuz vitamin ve üç mineral bilimsel incelemelere konu olmuştur. Bu incelemeler, Avrupa’da onaylanmış sağlık beyanlarına dayanarak aşağıdaki mikrobesinleri ön plana çıkarmıştır:
- B vitaminleri: B1 (tiamin), B2 (riboflavin), B3 (niasin), B5 (pantotenik asit), B6, B8 (biotin), B9 (folat), B12
- C vitamini
- Mineraller: Demir, magnezyum ve çinko
Folat (B9) dışında tüm B vitaminleri, hücre içindeki enerji üretim sürecinin en az bir aşamasında yer alır. Bu vitaminlerden birinin eksikliği, hücresel enerji üretim hızını düşürür. Sonuç olarak metabolizma sekteye uğrar ve ciddi sağlık sorunları gelişebilir.
Bu vitamin ve mineraller aynı zamanda sinir hücrelerinin yapılarında da etkilidir. Bu etkiler, ruh hali değişimleri, sinirlilik ve uyku bozuklukları gibi belirtilerle kendini gösterebilir (41).
Hadi aşağıdaki görsele bir göz atalım! Bu karmaşık gibi görünen şema seni korkutmasın! Sadece vitaminlerin nerede devreye girdiğini göstermek istedim. Görselde yer alan bu şema, biyolojik enerji metabolizmasının özetidir. Buradan da görebileceğin gibi, yukarıda bahsedilen tüm vitaminler ve mineraller, insan vücudundaki farklı enerji üretim yollarında doğrudan rol oynar.
Bu nedenle, bu mikrobesinlerin yeterli düzeyde alınması, enerji metabolizmasının sağlıklı işleyişi için gereklidir. Aynı zamanda bu destek, halsizlik ve yorgunluğa ne iyi gelir sorusuna bilimsel bir yanıt olarak değerlendirilebilir.
Şekil 1.
C Vitamini, Demir ve Magnezyum: Enerji Metabolizmasında Üçlü Güç
C vitamini, vücutta enerji üretiminde önemli bir rol oynayan karnitin sentezine katılan iki enzimin çalışması için gereklidir. Karnitin, uzun zincirli yağ asitlerinin hücre içindeki enerji üretim merkezi olan mitokondriye taşınmasında görev yapan temel bir bileşendir. Bu süreç, beta-oksidasyon olarak bilinir ve doğrudan enerji üretimiyle ilişkilidir (Şekil 1, Bölüm A).
C vitamini yetersizliği durumunda karnitin metabolizması bozulabilir. Bunun sonucunda kas zayıflığı, kas ağrısı ve kronik yorgunluk gibi semptomlar ortaya çıkabilir (42–44). Dolayısıyla, halsizlik ve yorgunluğa ne iyi gelir sorusuna verilecek yanıtlardan biri de yeterli C vitamini alımıdır.
Demir, hücresel enerji üretiminde görev alan birçok enzimin yapısına katılır. Eksikliği durumunda hücre düzeyinde enerji üretimi sekteye uğrar.
Magnezyum (Mg) ise ATP’nin (adenozin trifosfat – vücudun enerji birimi) üretimi ve kullanımı için vazgeçilmezdir. ATP molekülü, biyolojik olarak aktif hâle gelebilmek için bir magnezyum iyonuna (Mg²⁺) bağlanmak zorundadır. Hücre içinde ATP’nin büyük kısmı, Mg-ATP kompleksi şeklinde bulunur. Bu nedenle magnezyum eksikliği, enerji metabolizmasını yavaşlatabilir ve yorgunluk hissine neden olabilir.
Bu makaleyi beğendiyseniz “Ödem Nedir? Ödem Neden Olur?” makalame de mutlaka göz atın!
Kaynaklar:
3. Why am I tired all the time? ama (2022, janvier 27). ama Nhs.Uk. https://www.nhs.uk/live-well/sleep-and-tiredness/why-am-i-tired-all-the-time/
4. Quelles sont les causes de la aliment anti fatigue ? (s. d.). Consulté ama 17 juin 2022, à l’adresse https://www.ameli.fr/assure/sante/themes/asthenie-fatigue/definition-symptomes-causes
5. Hardeland, R., Pandi-Perumal, S. R., & Cardinali, D. P. (2006). ama Melatonin. The International Journal of Biochemistry & Cell Biology, 38(3), 313‑316. https://doi.org/10.1016/j.biocel.2005.08.020
6. Morin CM, Benca R. Chronic insomnia. Lancet. 2012;379(9821):1129–1141. doi: 10.1016/S0140-6736(11)60750-2.
7. Anisimov V.N., Popovich I.G., Zabezhinski M.A., ama Anisimov S.V., Vesnushkin G.M., Vinogradova I.A. Melatonin as antioxidant, geroprotector and anticarcinogen. Biochim. Biophys. Acta. 2006;1757:573–589. doi: 10.1016/j.bbabio.2006.03.012.
8. Sae-Teaw M., Johns J., Johns N.P., ama Subongkot S. Serum melatonin levels and antioxidant capacities after consumption of pineapple, ama orange, or banana by healthy male volunteers. J. Pineal Res. 2013;55:58–64. doi: 10.1111/jpi.12025.
9. Oba S., Nakamura K., Sahashi Y., ama Hattori A., Nagata C. Consumption of vegetables alters morning urinary 6-sulfatoxymelatonin concentration. J. Pineal Res. 2008;45:17–23. doi: 10.1111/j.1600-079X.2007.00549.x.
10. Maldonado M.D., Moreno H., ama Calvo J.R. Melatonin present in beer contributes to increase the levels of melatonin and antioxidant capacity of the human serum. Clin. Nutr. 2009;28:188–191. doi: 10.1016/j.clnu.2009.02.001.
11. Gonzalez-Flores D., Gamero E., Garrido M., Ramirez R., ama Moreno D., Delgado J., Valdes E., Barriga C., Rodriguez A.B., Paredes S.D. Urinary 6-sulfatoxymelatonin and total antioxidant capacity increase after the intake of a grape juice cv. Tempranillo stabilized with HHP. Food Funct. 2012;3:34–39. doi: 10.1039/C1FO10146C.
12. González-Flores D., Velardo B., Garrido M., ama González-Gómez D., Lozano M., Ayuso M.C., Barriga C., Paredes S.D., Rodríguez A.B. Ingestion of Japanese plums (Prunus salicina Lindl. cv. Crimson Globe) increases the urinary 6-sulfatoxymelatonin and total antioxidant capacity levels in young, middle-aged and elderly humans: nutritional and functional characterization of their content. J. Food Nutr. Res. 2011;50:229.
13. Meng, X., Li, Y., Li, S., Zhou, Y., Gan, R.-Y., Xu, D.-P., & Li, H.-B. (2017). Dietary Sources and Bioactivities of Melatonin. Nutrients, 9(4), 367. https://doi.org/10.3390/nu9040367
14. HATTORI A, MIGITAKA H, IIGO M et al. Identification of melatonin in plants and its effects on plasma melatonin levels and binding to melatonin receptors in vertebrates.
15. Reiter RJ, Manchester LC, Tan DX. Melatonin in walnuts: influence on levels of melatonin and total antioxidant capacity of blood. Nutrition. 2005 Sep;21(9):920-4. doi: 10.1016/j.nut.2005.02.005. PMID: 15979282.
16. Tapia MI, Morgado JS, García-Parra J , et al. Comparative study of the nutritional and bioactive compounds content of four walnut (Juglans regia L. cultivars. J Food Compos Anal. 2013;31:232–
17. Del Valle Mendoza J, Pumarola T, ama Gonzales LA , et al. Antiviral activity of maca (Lepidium meyenii) against human influenza virus. Asian Pac J Trop Med. 2014;7(S1):S415–20.
18. Gonzales GF, Villaorduña L, Gasco M , et al. Maca (Lepidium meyenii Walp), a review of its biological properties. Rev. Peru Med Exp Salud Publica. 2014;31(1):100–10.
19. Uchiyama F, Jikyo T, Takeda R , et al. Lama epidium meyenii (Maca) enhances the serum levels of luteinising hormone in female rats. J Ethnopharmacol. 2014;151(2):897–902.
20. Ai Z. Study on the antidepressant and ama sleep-improving effect and mechanism of Maca (Lepidum meyenii) extract. MsD dissertation. Wuhan Huazhong University of Science and Technology. 2013
21. Sun XD, Tang H, Du P , et al. ama Nutritional components and antioxidative activity of polysaccharide in vitro from Maca cultivated in Lijiang. Chinese J Spectro Lab. 2013;30(5):2365–71.
22. Kruger AK, Reither EN, Peppard PE , ama et al. Do sleep-deprived adolescents make less-healthy food choices? Br J Nutr. 2014;111(10):1898–904.
23. Ghorbani A, Rakhshandeh H, Sadeghnia HR. Potentiating effects of Lactuca sativa on pentobarbital-induced sleep. Iran J Pharm Res. 2013;12(2):401–6
24. Garrido M, González-Gómez D, Lozano M , et al. A Jerte valley cherry product provides beneficial effects on sleep quality Influence on aging. J Nutr Health Aging. 2013;17(6):553–60
25. Lin HH, Tsai PS, Fang SC , et al. Effect of kiwifruit consumption on sleep quality in adults with sleep problems. sia Pac J Clin Nutr. 2011;20(2 ): 169–74
26. Jones BE. Neurobiology of waking and sleeping. Handb Clin Neurol. 2011;98:131–49
27. Zhao A, Ma N, Cui XM , et al. Experimental study on the improvement sleep function of mouse by Panax notoginseng flower glycosides capsules. Chin Med J Res Prac. 2013;27(3):25–7
28. Forster HB, Niklas H, Lutz S. Antispasmodic effects of some medicinal plants. Planta Med. 1980;40:309–319
29. Grandner MA, Jackson N, Gerstner Jr , et al. Sleep symptoms associated with intake of specific dietary nutrients. J Sleep Res. 2014;23(1):22–34.
30. Finsterer, J.; Mahjoub, S.Z. Aliment anti Fatigue in healthy and diseased individuals. Am. J. Hosp. Palliat. Care 2014, 31, 562–575.
31. Bansal, A.S.; Bradley, A.S.; Bishop, K.N.; Kiani-Alikhan, S.; Ford, B. Chronic aliment anti fatigue syndrome, the immune system and viral infection. Brain Behav. Immun. 2012, 26, 24–31.
32. Komaroff, A.L.; Buchwald, D.S. Chronic fatigue syndrome: An update. Ann. Rev. Med. 1998, 49, 1–13.
33. Mariman, A.; Delesie, L.; Tobback, E.; Hanoulle, I.; Sermijn, E.; Vermeir, P.; Pevernagie, D.; Vogelaers, D. Undiagnosed and comorbid disorders in patients with presumed chronic fatigue syndrome. J. Psychosom. Res. 2013, 75, 491–496.
34. Bjørklund, G.; Dadar, M.; Pen, J.J.; Chirumbolo, S.; Aaseth, J. Chronic fatigue syndrome (CFS): Suggestions for a nutritional treatment in the therapeutic approach. Biomed. Pharmacother. 2019, 109, 1000–1007.
35. Morrow, G.R. Cancer-related fatigue: Causes, consequences, and management. Oncologist 2007, 12, 1–3. [CrossRef] [PubMed]
36. Zick, S.M.; Colacino, J.; Cornellier, M.; Khabir, T.; Surnow, K.; Djuric, Z. Fatigue reduction diet in breast cancer survivors: A pilot randomized clinical trial. Breast Cancer Res. Treat. 2017, 161, 299–310.
37. Sanoobar, M.; Dehghan, P.; Khalili, M.; Azimi, A.; Seifar, F. Coenzyme Q10 as a treatment for fatigue and depression in multiple sclerosis patients: A double blind randomized clinical trial. Nutr. Neurosci. 2016, 19, 138–143. [CrossRef] [PubMed]
38. Maes, M.; Mihaylova, I.; Kubera, M.; ama Uytterhoeven, M.; Vrydags, N.; Bosmans, E. Coenzyme Q10 deficiency in myalgic encephalomyelitis/chronic fatigue syndrome (ME/CFS) is related to fatigue, autonomic and neurocognitive symptoms and is another risk factor explaining the early mortality in ME/CFS due to cardiovascular disorder. Neuro Endocrinol. Lett. 2009, 30, 470–476.
39. Huijts, M.; Duits, A.; Staals, J.; van ama Oostenbrugge, R.J. Association ama of vitamin B12 deficiency with aliment anti fatigue and depression after lacunar stroke. PLoS ONE 2012, 7, e30519.
40. Nemazannikova, N.; Mikkelsen, ama K.; Stojanovska, L.; Blatch, G.L.; Apostolopoulos, V. Is there a Link between Vitamin B and Multiple Sclerosis? Med. Chem. 2018, 14, 170–180. [
41. Tardy, A.-L., Pouteau, E., Marquez, ama D., Yilmaz, C., & Scholey, A. ama (2020). Vitamins and Minerals for Energy, Fatigue and Cognition : A Narrative Review of the Biochemical and Clinical Evidence. Nutrients, 12(1), 228. https://doi.org/10.3390/nu12010228
42. Tardy, A.-L., Pouteau, E., Marquez, ama D., Yilmaz, C., & Scholey, A. ama(2020). Vitamins and Minerals for Energy, Fatigue and Cognition : A Narrative Review of the Biochemical and Clinical Evidence. Nutrients, 12(1), 228. https://doi.org/10.3390/nu12010228
43. Johnston C.S., Vitamin C. In: ama Present Knowledge in Nutrition. Erdman J.W., Macdonald I.A., Zeisel S.H., editors. Wiley-Blackwell; Washington, DC, USA: 2012. pp. 248–260. Aliment anti fatigue
