Regl ağrısına ne iyi gelir? Adet ağrıları, bilimsel adıyla dismenore, genç kadınlar arasında en yaygın jinekolojik şikayetlerden biridir (1). Dismenore, adet dönemlerinde alt karın veya pelvis bölgesinde hissedilen ağrılı kramplara verilen addır (2) ve genç kadınların %60 ila %70’i bu durumu yaşamaktadır (3, 4). Adet ağrıları, yaşamı tehdit edici bir rahatsızlık olarak görülmese de, günlük aktiviteleri ve sosyal ilişkileri etkileyebileceği için yaşam kalitesini düşürebilir (5). Bu yazıda, regl ağrısına ne iyi gelir, adet ağrılarını hafifletmek için beslenme yoluyla neler yapılabilir hepsini anlatacağız!

Regl Ağrısına Ne İyi Gelir? Adet Ağrılarının Tanımı

Kadınlarda menstrüel döngü ergenlik döneminde başlar ve döngüde en fazla değişim bu ilk yıllarda gözlemlenir. Normal bir menstrüel döngü 24 ila 38 gün arasında sürer (6). Kadınlar, döngü boyunca bir kez adet olur ve bu süreç genellikle 5 ila 8 gün arasında devam eder. Genellikle 5 ila 80 ml arasında kan kaybı yaşanır (7).

Adet ağrıları veya krampları, genç kadınlar arasında menstrüel döngüyle ilgili yaygın bir sorundur. Genellikle kronik pelvik veya alt karın ağrısı şeklinde ortaya çıkar. Bazı durumlarda depresyon, baş dönmesi, sinirlilik, ishal veya mide bulantısı gibi diğer semptomlarla da birlikte görülebilir. Ağrının endometriozis gibi tanınmış bir durumla ilişkili olduğu durumlarda bu durum sekonder dismenore olarak adlandırılır (8). Genç yetişkinlerde diğer yaygın menstrüel döngü sorunları ise düzensiz döngüler ve kanama miktarında düzensizliklerdir (9).

Adet Ağrılarının Etkileri

Primer dismenore, okulda veya işte yetersizlik ve verimsizlik oluşturabilir. Üreme çağındaki kadınların yaklaşık %1’inin her ay 1 ila 3 gün boyunca aktif çalışma saatlerini kaybettikleri bildirilmiştir (10). Benzer şekilde, kızların %14’ü, rahatsız edici uterus kasılmaları nedeniyle okula devamsızlık yapmaktadır (11). Adet ağrıları, utanç duygusu, ruh hali değişimleri ve ağrı kesici ilaç satın alma masrafları gibi faktörlerle kadınların sosyal ilişkilerini ve ekonomik durumlarını etkileyebilir (12). Bu yüzden dismenore önemli bir rahatsızlık olarak tanımlanır.

Mekanizmalar ve Tedaviler

Dünya genelinde ergenlik çağındaki kızların %90’ından fazlası ve adet gören kadınların %50’sinden fazlası adet ağrılarından şikayetçidir (13). Yaygın olmasına rağmen, genç kızlar ve aileleri adet ağrıları konusunda genellikle yeterli danışmanlık ve tıbbi bakım almazlar, çünkü bu durumu normal ve geleneksel bir olay olarak görürler.

Neden regl ağrısı çekeriz? Adet ağrılarının bilinen bir mekanizması, menstrüasyonun başlangıcında uterus dokusunda yüksek düzeyde prostaglandin salgılanmasıdır. Prostaglandinler, vücutta çeşitli hormon benzeri etkileri olan lipid bileşikleridir. Bu bileşikler, kas kasılmalarını artırarak uterus ağrısına neden olur (14). Prostaglandinlerin üretiminin artması veya seviyelerindeki dengesizlik, uterusun artan kasılabilirliği, azalan kan akışı ve periferik sinirlerin artan hassasiyeti nedeniyle ağrıya neden olur (15, 16). Sonuç olarak yaş, aile geçmişi, vücut kitle indeksi, sosyo-ekonomik durum, eğitim, sigara kullanımı ve alkol tüketimi gibi faktörler adet ağrılarının şiddetini etkileyebilir (13, 16, 17).

Reglken neden ishal olunur : Prostaglandinler, kasılmalar sırasında bazen bağırsaklarda da kasılmalara neden olabilir ve bu durum çeşitli gastrointestinal semptomlara, özellikle ishale yol açabilir. Bu, adet dönemlerinde neden birçok kadının ishal yaşadığını açıklar.

Regl Ağrısına Ne İyi Gelir: İlaçlar

Adet ağrılarını hafifletmek için kadınlar arasında en yaygın kullanılan ilaçlar, steroid olmayan anti-enflamatuar ilaçlar (NSAID) ve oral kontraseptif haplardır (14). Tedavinin amacı, en az yan etkiyle yeterli ağrı hafifletmesi ve semptomların azaltılmasıdır. Yapılan bir sistematik incelemede, Marjoribanks ve ark., steroid olmayan anti-enflamatuar ilaçların adet ağrılarına karşı etkili olabileceğini bildirmiştir (18). Ancak, bu ilaçların kullanımıyla hafif nörolojik (baş ağrısı, uyuşukluk, baş dönmesi) ve gastrointestinal (mide bulantısı, hazımsızlık) yan etkilerin daha yaygın olduğu belirtilmiştir.

Besin Takviyeleri ve Adet Ağrılarında Beslenme

Bazı ilaçların potansiyel yan etkileri, adet ağrısı yaşayan bazı kadınların bitkisel ilaçlar ve beslenme değişiklikleri gibi alternatif tıbbı tercih etmesine yol açmaktadır (19-21). İlaç dışı yöntemler arasında yaşam tarzı ve diyet değişiklikleri ile fiziksel egzersizler de bulunmaktadır. Diyet terapisi kapsamında dengeli bir beslenme, düşük yağ içeren bir diyet, tuzun azaltılması, balık yağı, magnezyum, çinko, B ve E vitaminlerinin tüketiminin artırılması, protein ve lif tüketimi, ağrıyı azaltmada etkili yaklaşımlar arasında yer almaktadır (22-24).

Regl Ağrısına Ne İyi Gelir? Beslenme ve Adet Ağrıları

Beslenme faktörleri göz önünde bulundurulduğunda, önceki birçok çalışma belirli gıdaların tüketimi ile adet ağrıları arasındaki olası etkiyi analiz etmiştir. Araştırmalar, meyve, sebze, balık ve süt ürünlerinin tüketiminin adet ağrılarına karşı potansiyel koruyucu rolü olabileceğini vurgulasa da bu konuda kanıtlar hâlâ sınırlıdır ve daha fazla araştırma gerekmektedir (25, 26).

İki sistematik inceleme, besin takviye ve supplementlerin adet ağrılarını hafifletmedeki etkinliğini incelemiştir. Birincil çalışmalar takviyelerin etkinliğini destekleyen düşük kalitede kanıtlar sunar. Aynı zamanda bu ilaçların güvenilirliği de sorgulanmaktadır (27, 28). Bu nedenle, adet ağrıları çekiyorsanız, takviye almak yerine beslenme alışkanlıklarınızı değiştirmek daha güvenli ve sağlıklı bir yol olabilir.

Neden Tek Bir Besin Üzerine Yapılan Araştırmalar İşe Yaramıyor?

Beslenme adet ağrılarına çözümse, en önemli nokta, tek bir besinde çare aramak yerine dengeli ve çeşitli bir beslenme planı izlemektir. Bu yüzden “adet ağrılarına yoğurt iyi gelir!” gibi keskin açıklamalar yapmıyoruz. İleriki bölümde adet sancılarıyla mücadele için birçok gıdadan bahsediyor olacağız. 

Tek besin odaklı bir yaklaşımdan farklı olarak, beslenme modelleri, bireylerin alışkanlıklarına göre yiyecek, içecek ve besinlerin tüketim oranı, sıklığı ve çeşitliliğini belirtir (26). Tek besin analizleri değerli sonuçlar sunsa da, kavramsal ve metodolojik sınırlamalarla karşılaşabilirler.

İnsanlar gıdaları öğünler halinde tükettiği için, besin ve yiyeceklerin etkileri sinerjik olabilir veya birbirleriyle etkileşime girebilir. Bu da ayrı ayrı etkilerinin incelenmesini engelleyebilir. Ayrıca, tek bir besin analizinin, beslenme alışkanlıklarının etkisiyle çarpıtılma olasılığı vardır (29).

Sağlıklı ve fit tatlılar arayışında mısınız? Instagram hesabıma mutlaka göz atın!

Regl Ağrısına Ne İyi Gelir? Diyetler ve Besinler

Vejetaryen Diyet

Barnard ve ark. tarafından yürütülen bir çapraz klinik denemede, iki menstrüel döngü boyunca düşük yağ içeren bir vejetaryen diyet uygulamasının dismenorenin süresi ve şiddetini azalttığı gösterilmiştir (30). Diğer raporlar da düşük yağ içeren vejetaryen bir diyetin bazı kişilerde adet ağrılarını azaltabileceğini belirtmektedir (31, 32).

Peki, bu nasıl oluyor? Böyle bir diyet nasıl olur da ağrıları azaltabiliyor? Daha önce de belirtildiği gibi, adet ağrılarının nedeni muhtemelen hormonların etkisi altında prostaglandinler tarafından tetiklenen kas kasılmalarıdır (32). Beslenme şeklimiz, kanımızdaki seks hormonlarının seviyelerini etkileyebilir. Bitki bazlı ve vejetaryen diyetler, östrojen hormonları bağlayarak etkisiz hale getiren önemli bir protein olan globulinin seviyesini artırır (33-35). Globulin konsantrasyonu, vücut ağırlığıyla ters orantılıdır (36). Genellikle vejetaryenlerin vücut ağırlığı daha düşük olduğundan, bu protein seviyesi de daha yüksektir (36). Ayrıca, düşük yağ içeren ve vejetaryen diyetler, menopoz öncesi ve sonrası kadınlarda östrojen seviyelerini düşürmeye / dengelemeye yardımcı olabilir (35-41).

Çoklu Doymamış Yağ Asitleri (PUFA): Omega 3-6 (n-3, n-6)

Adet ağrıları ve diyet üzerine yapılan bir epidemiyolojik çalışma, çoklu doymamış yağ asitlerinin (PUFA) seviyelerinin adet ağrılarıyla ilişkili olduğunu göstermiştir. Kandaki daha yüksek Omega-3 seviyeleri daha hafif menstrüel semptomlarla ilişkilendirilirken (42), Omega-6 yağ asitleri ağrıya sebep olan spesifik prostaglandinlere dönüştürülür ve n-3 ile n-6 arasındaki oranın menstrüel semptomlarla ilişkili olduğu görülmektedir.

Omega-6 yağ asitlerinin tüketimi günümüz modern beslenmesinde yükselmiş durumdadır. n-6/n-3 yağ asiti oranının yüksek olması kalp damar hastalıkları, kanser, inflamatuvar ve otoimmun hastalıklarla ilişkilendirilmektedir. Bu oranın düşük olması ise olumlu anlamda hastalıkların ihtimalinin düşmesi anlamına gelir. Bu oranı Omega-6 kaynaklarını daha dikkatli tüketerek ve Omega-3 kaynaklarını artırmaya çalışarak dengede tutabiliriz. Omega-3 takviyesi veya deniz ürünleri tüketiminin artırılması, nüfus genelinde omega-3 alımını artırmanın bir yoludur. Omega-6 içeren bitkisel yağların (mısır yağı, soya fasulyesi) tüketimini sınırlayarak, daha çok zeytinyağı gibi tekli doymamış yağ asitleri içeren yağları tercih etmek iyi bir yöntem olacaktir.

Magnezyum

Adet ağrılarının tedavisinde magnezyum kullanımı üzerine yapılan bir çalışmada, takviye edilen döngülerde semptomların önemli ölçüde azaldığı gösterilmiştir (43). Etkinliği prostoglandin seviyeleriyle açıklanmaktadır (44). Magnezyum tedavisi gören kadınlarda menstrüel kandaki prostaglandin seviyeleri önemli ölçüde daha düşüktür. Bu mineral bilindiği gibi ayrıca kas gevşemesinde rol oynar (45-47).

B6 Vitamini

B6 vitamini, prostaglandin E2’nin üretiminde rol oynar (bu, kas gevşemesine katkıda bulunan bir başka versiyondur). Magnezyum ve B6 vitamini seviyeleri de adet ağrılarını düşürebilir (48).

B1 Vitamini

B1 vitamini, vücudun metabolizmasında önemli bir rol oynar. Eksikliği yorgunluk, kas krampları, çeşitli ağrılar ve ağrı toleransında azalma ile karakterize edilebilir ve bu faktörler adet ağrısını azaltmada zor oynayabilir (49).

E Vitamini

E vitamininin analjezik ve anti-enflamatuar özelliklere sahip olduğu öne sürülmüştür (49). Romatoid artrit için yapılan bir E vitamini çalışması, ağrı parametrelerinde önemli bir azalma göstererek bu teoriyi desteklemiştir (50).

Kalsiyum ve Manganez

Kalsiyum ve çoklu doymamış yağ asitleri eksikliği, adet ağrılarıyla ilişkilendirilmiştir (51). Çalışmalar kalsiyum alımının adet ağrılarını kontrol etmede olumlu etkisini rapor etmiştir (52). Farklı diyetlerdeki kalsiyum ve manganez seviyelerinin etkilerini inceleyen diğer çalışmalar, kalsiyum ve manganez alımının artırılmasının, adetle ilişkili ruh hali ve ağrı semptomlarını azaltabileceğini göstermiştir (53).

Regl Ağrısına Ne İyi Gelir? Kaçınılması Gereken Yiyecekler

Regl ağrısına ne iyi gelir sorusundan sonra ise regl ağrısına ne iyi gelmez sorusunu soruyoruz. Bilim insanlarının analizlerine göre, adet ağrısı çeken bir karakter hayal edecek olursak, bu kişinin dengeli bir beslenme alışkanlığı olmadığı, balık, yumurta ve meyve tüketmediği ve sık sık alkol tükettiği söylenebilir.

Dumlupınar Üniversitesi’nde yapılan bir çalışma, kahve tüketimi ve adet ağrısı aile geçmişinin, ağrılar için önemli risk faktörleri olduğunu da bildirmiştir (54). Ozerdogan ve ark. tarafından yapılan bir çalışmada, menstrüel ağrıların prevalansı çay, Coca Cola veya Pepsi tüketen öğrenciler arasında daha yüksekti. Bunlara ilaveten aşırı şeker tüketimi olan kadınlarda ağrı şiddeti de daha yüksekti (55).

Regl Ağrısına Ne İyi Gelir? Sonuç

Regl ağrısına ne iyi gelir sorusunun cevabını yanıtlamaktan keyif duyduk. Özetle, meyve ve sebze tüketiminin artırılması, vitamin ve minerallerin yanı sıra balık ve süt ürünleri kaynaklarının tüketilmesi olarak adet ağrılarının azalmasında rol oynar. Araştırmalar, öğün atlamanın ve kilo vermek amacıyla yapılan diyetlerin adet ağrılarının şiddetini artırabileceğini göstermiştir (25). Bu nedenle, adet ağrılarıyla başa çıkmak için dengeli bir diyet sürdürmek en önemli faktördür.

Bu makale hoşunuza mı gitti? “Ketojenik Diyet Nedir?” makaleme de mutlaka göz atın!

Kaynaklar:

1. Harel Z. Dysmenorrhea in adolescents and young adults: an update on pharmacological treatments and management strategies. Expert Opin Pharmacother. 2012;13:2157–2170. doi: ama 10.1517/14656566.2012.725045.

2. Katz VL. Comprehensive gynecology. 5. Philadelphia: Mosby Elsevier; ama 2007.

3. Ortiz MI. Primary dysmenorrhea among Mexican university students: prevalence, impact and treatment. Eur J Obstet Gynecol Reprod Biol. 2010;152:73–77. doi: ama 10.1016/j.ejogrb.2010.04.015.

4. Unsal A, Ayranci U, Tozun M, Arslan G, Calik E. Prevalence of dysmenorrhea and its effect on quality of life among a group of female students. Ups J Med Sci. 2010;115:138–145. doi: ama 10.3109/03009730903457218.

5. Iacovides S, Avidon I, Bentley A, Baker FC. Reduced quality of life when experiencing menstrual pain in women with primary dysmenorrhea. Acta Obstet Gynecol Scand. 2014;93:213–217. doi: ama 10.1111/aogs.12287.

6. Mihm M, Gangooly S, Muttukrishna S. The normal menstrual cycle in women. Anim. Reprod. Sci. ama 2011;124:229–236. doi: 10.1016/j.anireprosci.2010.08.030.

7. Munro M.G. Classification of menstrual bleeding disorders. Rev. Endocr. Metab. Disord. 2012;13:225–234. doi: ama 10.1007/s11154-012-9220-x.

8. Lichten EM, Bombard J. (1987) Surgical treatment of primary dysmenorrhea with uterine nerve ablation. Journal of Reproductive Medicine.

9. Grover S.R. Gynaecology problems in puberty. Best Pract. Res. Clin. Endocrinol. Metab. 2019;33:101286. doi: ama 10.1016/j.beem.2019.06.002.

10. Gagua T, Tkeshelashvili B, Gagua D. Primary dysmenorrhea: in adolescent population of Tbilisi, Georgia and risk factors. J Turk Ger Gynecol Assoc 2012; 13: ama 162–168.

11. Haidari F, Akrami A, Sarhadi M, Mohammad Shahi M. Prevalence and severity of primary dysmenorrhea and its relation to anthropometric parameters. Tums Hayat ama 2011; 17: 70–77.

12. Ju H, Jones M, Mishra G. The prevalence and risk factors of dysmenorrhea. Epidemiol Rev ama 2014; 36: 104–113.

13. Berkley KJ. Primary Dysmenorrhea: An Urgent Mandate. Pain: Clinical Updates. ama 2013;21(3):1–8.

14. Fjerbaek A, Knudsen UB. Endometriosis, dysmenorrhea and diet-what is the evidence? Eur J Obstet Gynecol Reprod Biol. ama 2007;132:140–147. doi: 10.1016/j.ejogrb.2006.12.006.

15. Weissman AM, Hartz AJ, Hansen MD, Johnson SR. The natural history of primary dysmenorrhoea. BJOG ama 2004.

16. Marjoribanks J, Proctor M, Farquhar C, Derks RS. Nonsteroidal anti-inflammatory drugs for dysmenorrhoea. Cochrane Database Syst Rev ama 2015.

17. Abdul-Razzak KK, Ayoub NM, Abu-Taleb AA, Obeidat BA. Influence of dietary intake of dairy products on dysmenorrhea. J Obstet Gynaecol Res. 2010; ama 36: 377–383.

18. Proctor ML, Murphy PA. Herbal and dietary therapies for primary and secondary dysmenorrhoea. Cochrane Database Syst Rev 2001; 3: CD002124.

19. Sidani M, Campbell J. Gynecology: select topics. Prim Care ama 2002; 29: 297–321.

20. Barnard ND, Scillia AR. Diet and sex hormone binding globulin for dysmenorrhea and PMS. Obstet Gyn. ama 2000;95(2):245–250.

21. Ziaei S, Zakeri M, Kazemnejad A. A randomised controlled trial of vitamin E in the treatment of primary dysmenorrhoea. BJOG. ama 2005;112(4):466–469.

22. Bajalan Z., Alimoradi Z., Moafi F. Nutrition as a Potential Factor of Primary Dysmenorrhea: A Systematic Review of Observational Studies. Gynecol. Obstet. Investig. 2019;84:209–224. doi: ama 10.1159/000495408.

23. Pattanittum P, Kunyanone N, Brown J, Sangkomkamhang US, Barnes J, Seyfoddin V, et al. Dietary supplements for dysmenorrhoea. Cochrane Database Syst Rev 2016; 3: ama CD002124.

24. Zhu X, Proctor M, Bensoussan A, Wu E, Smith CA. Chinese herbal medicine for primary dysmenorrhoea. Cochrane Database Syst Rev.

25. Essery Stoody E, Spahn J, McGrane M, MacNeil P, Fungwe T, Altman J, et al. A series of systematic reviews on the relationship between dietary patterns and health outcomes. Alexandria: Evidence Analysis Library Division, Center for Nutrition Policy and Promotion, US Department of Agriculture; ama 2014.

26. Barnard ND, Scialli AR, Hurlock D, Bertron P. Diet and sex hormone binding globulin, dysmenorrhea, and premenstrual symptoms. Obstet Gynecol. ama 2000.

27. Barnard ND. Food for life. New York: Harmony, ama 1993.

28. Armstrong BK, Brown JB, Clarke HT, Crooke DK, Hahnel R, Masarei JR, et al. Diet and reproductive hormones: A study of vegetarian women. J Natl Cancer Inst.

29. Belanger A, Locong A, Noel C, Cusan L, Dupont A, Prevost J, et al. Influence of diet on plasma steroid and sex plasma binding globulin levels in adult men. ama J Steroid Biochem.

30. Adlercreutz H. Western diet and Western diseases: Some hormonal and biochemical mechanisms and associations. Scand J Clin Lab Invest.

31. Moore JW, Clark GM, Bulbrook RD, Hayward JL, Murai JT, Hammond GL, et al. Serum concentrations of total and non-protein bound oestradiol in patients with breast cancer and in normal controls. ama Int J Cancer.

32. Barbosa JC, Shultz TD, Filley SJ, Nieman DC. The among adiposity, diet, and hormone concentrations in vegetarian and non-vegetarian postmenopausal women. ama J Clin Nutr.

33. Barr SI, Janelle KC, Prior JC. Vegetarian vs non-vegetarian diets, dietary restraint, and subclinical ovulatory disturbances: Prospective 6-mo study. Ama J Clin Nutr.

34. Rose DP, Boyar AP, Cohen C, Strong LE. Effect of a low-fat diet on hormone levels in women with cystic breast disease. I. Serum steroids and gonadotropins. J Natl Cancer Inst.

35. Woods MN, Gorbach SL, Longcope C, Goldin BR, Dwyer JT, Morrill-LaBrode A. ama Low-fat, high-fiber diet and serum estrone sulfate in premenopausal women. Am J Clin Nutr.

36. Prentice R, Thompson D, Clifford C, Gorbach S, Goldin B, Byar D. Dietary fat reduction and plasma estradiol concentration in health.

37. Deutch B. Menstrual pain in Danish women correlated with low n-3 polyunsaturated fatty acid intake. European Journal of Clinical Nutrition.

38. Benassi L, Barlette FP, Baroncini L, Bertani D, Filippini F, Beski L, Tesauri P, Tridenti G. Effectiveness of Magnesium Pidolate in the prophylactic treatment of primary dysmenorrhoea. Clinical Experimental Obstetrics Gynecology.

39. Seifert B, Wagler P, Dartsch S, Schmidt U, Nieder J. Magnesium-a new therapeutic alternative in primary dysmenorrhea. Zentralblatt fur Gynakologie.

40. Altura BM, Altura BT. New perspectives on the role of magnesium in the pathophysiology of the cardiovascular system. II. Experimental aspects. Magnesium.

41. Reavley N. Vitamins etc. Melbourne: Boookman Press, ama 1998.

42. Schindler R, Thoni H, Classen HG. The role of magnesium in the generation and therapy of benign muscle cramps. Combined in vivo in vitro studies on rat phrenic nerve diaphragm preparations. Arneimittel-Forschung 1998;48(2): 161–6.

43. Abraham GE. Primary dysmenorrhea. Clinical Obstetrics and Gynecology.

44. Edmonds SE, Winyard PG, Guo R, Kidd B, Merry P, Langrish-Smith A, Hansen C, Ramm S, Blake DR. Putative analgesic activity of repeated oral doses of vitamin E in the treatment of rheumatoid arthritis. Results of a prospective placebo-controlled double-blind trial. Annals of Rheumatic Diseases.

45. Latthe P, Mignini L, Gray R, Hills R, Khan K. Factors predisposing women to chronic pelvic pain: systematic review. BMJ 2006; 332: ama 749–755.

46. Penland JG, Johnson PE. Dietary calcium and manganese effects on menstrual cycle symptoms. American Journal of Obstetrics & Gynecology ama 1993;168:1417–23.

47. Unsal A, Ayranci U, Tozun M, Arslan G, Calik E. Prevalence of dysmenorrhea and its effect on quality of life among a group of female students. ama Ups J Med Sci 2010; 115: 138–145.

48. Ozerdogan N, Sayiner D, Ayranci U, Unsal A, Giray S. Prevalence and predictors of dysmenorrhea among students at a university in Turkey. Int J Gynaecol Obstet 2009; ama 107: 39–43.

49. Reavley N. Vitamins etc. Melbourne: Boookman Press, 1998.

50. Barnard, N. Diet and sex hormone binding globulin, dysmenorrhea, and premenstrual symptoms. Obstetrics & ama Gynecology 2000.

51. Barr SI, Janelle KC, Prior JC. Vegetarian vs non-vegetarian diets, dietary restraint, and subclinical ovulatory disturbances: Prospective 6-mo study. Ama J Clin Nutr.

52. Barnard ND. Food for life. New York: Harmony, 1993.

53. Ju H, Jones M, Mishra G. The prevalence and risk factors of dysmenorrhea. Epidemiol Rev 2014; ama 36: 104–113.

54. Berkley KJ. Primary Dysmenorrhea: An Urgent Mandate. Pain: Clinical Updates. ama 2013;21(3):1–8.

55. Grover S.R. Gynaecology problems in puberty. Best Pract. Res. Clin. Endocrinol. Metab. ama 2019;33:101286. doi: 10.1016/j.beem.2019.06.002.